Vit pas viti, arkeologjia po zbulohet gjithnjë e më pak – të paktën nga studentët. Vitin e kaluar, sipas të dhënave zyrtare, vetëm 3 studentë u regjistruan në degën “Arkeologji dhe Trashëgimi Kulturore” në Universitetin e Tiranës – nga 40 vende të lira që kishte në kuotë.
40 vite më parë, numri i të interesuarve ishte disa herë më i madh. Dhe kur ra “muri i padukshëm” i komunizmit, një nga filmat e parë që Televizioni Shqiptar piratoi ishte pikërisht “Indiana Jones” – arkeologu që ngjante shumë më pak me Prof. Dr. Neritan Cekën dhe shumë më shumë me një idhull, një figurë që të gjithë do të donim t’i ngjanin.
Më 13 korrik, Harrison Ford mbushi 83 vjeç. E bukura e atyre që mishërojnë personazhe të tillë legjendarë është se koha ndalet për ta. Në mendjen tonë, Indiana Jones – pra Ford – do të mbetet përherë ai njeriu që vrapon nëpër xhungël me një kamxhik në dorë, litar në brez dhe kapelën e famshme që nuk i bie kurrë nga koka — edhe kur e gjithë bota tronditet nën këmbët e tij. Ai është gjithnjë i pamposhtur dhe i palodhur, siç e do miti
Në një botë ku pleqëria është kthyer në tragjedi dhe çdo kilogram trupor bëhet lajm, ai plaket me dinjitet. Madje edhe rrathët poshtë syve e bëjnë më të vërtetë, si të mbartëte mbi supe gjithë peshën e historisë. Dhe në njëfarë mënyre, ndoshta edhe e bën.
Filmi i parë i Indiana Jones — ose siç e njohin ata fëmijë që sot janë bërë burra dhe burrat që për pak çaste bëhen sërish fëmijë — “Raiders of the Lost Ark”, është më shumë se një film. Është një simbol, një akt identitar, një pasaportë që një brez i tërë e mban në xhep për të mos u humbur në zhurmën e botës moderne. Që nga premiera e tij më 1981, kjo aventurë — me regji nga Steven Spielberg, ide nga George Lucas, producent Frank Marshall dhe skenar nga Lawrence Kasdan — është kthyer në një vend të shenjtë të kinemasë, ku i bëhet homazh të kaluarës, mitologjisë dhe nostalgjisë së aksionit të pastër.
Në mënyrë paradoksale, ndonëse Indiana Jones udhëton për të shpëtuar botën përmes artefakteve biblike dhe legjendave të lashta, ai e bën këtë pa asnjë lloj spiritualiteti tradicional. Dhe pikërisht këtu qëndron gjenialiteti i filmit: të marrësh një relike të shenjtë — si Arka e Besëlidhjes — dhe ta kthesh në një instrument për të treguar se besimi është i rëndësishëm, por instinkti për të shpëtuar nga një sferë gjigante që të ndjek në një tempull që po shembet është edhe më i rëndësishëm.
Ironia është arma sekrete e Indiana Jones. Ai është arkeolog, por s’publikon kurrë artikuj shkencorë. Jep leksione në universitet, por me njërin sy gjithmonë nga dritarja — duke pritur ndonjë telegram që ta çojë drejt ndonjë qyteti të humbur. Pikërisht kjo përçarje mes dijes dhe veprimit e bën atë mishërimin e heroit modern: një njeri që di gjithçka, por zgjedh të veprojë më shumë se të flasë. Në kohën kur Hollivudi po e mbushte ekranin me personazhe politikisht korrektë, të ndrojtur dhe të ngatërruar nga dilemat morale, Indiana Jones u bë kundërpërgjigja romantike: një shpallje se ndonjëherë, nuk mjafton ta njohësh të keqen — duhet edhe t’i japësh një grusht.
Spielberg, atëherë ende i ri por me një ndjeshmëri regjisoriale të rrallë, e kuptoi se aventura nuk është thjesht zhanër — është ritëm. Dhe ky ritëm nis që në sekondën e parë të filmit: tempuj të lashtë, kurthe vdekjeprurëse, tradhti, arrati — një sërë emocionesh të përmbledhura në disa minuta që sot do t’i ndanin në tetë episode serialesh. Kjo është mjeshtëria e tij: të tregojë shumë, pa të lodhur; të ndezë tensionin, pa të mbytur; të krijojë legjendë, pa predikuar.
Fotografia e Douglas Slocombe, muzika epike e John Williams dhe montazhi i saktë i Michael Kahn krijojnë një simfoni filmike të rrallë. Veçanërisht Williams, që nuk krijoi thjesht një temë — por një himn të heroizmit. Kushdo që ka dëgjuar atë da-da-daaa-da-da-daaa dhe nuk është ndjerë gati të hidhet nga një avion pa parashutë, nuk ka ende zemër.
Është e pabesueshme si një personazh kaq absurd — një arkeolog me kamxhik dhe frikë nga gjarpërinjtë — arrin të bëhet kaq bindës. Falë Harrison Ford-it. Ai nuk aktron: ai jeton në lëkurën e Jones-it. Nuk është një aktor që luan një rol; ai është vetë miti. Prandaj çdo përpjekje për ta zëvendësuar është e destinuar të dështojë. Efektet speciale mund të përmirësohen, skenat të bëhen më madhështore, por magjinë që Ford sjell me një vështrim të lodhur por të vendosur nuk ta jep as CGI më modern.
Kur në 2008 doli “Kingdom of the Crystal Skull”, publiku u përça: disa u gëzuan që u kthyen kujtimet, të tjerët nuk i falën asnjë rrudhë më shumë. Filmi pati alienë, frigoriferë që të mbrojnë nga bombat bërthamore dhe një Shia LaBeouf që përpiqej të merrte stafetën — por Indiana mbeti i pandryshuar. Edhe kur në 2023 u rikthye për “Dial of Destiny”, më shumë se një rikthim artistik, ishte një lamtumirë emocionale. Sepse, në thelb, ne nuk e shohim Indiana Jones për skenarin — por për ndjesinë që na jep.
Nëse Spielberg është zemra që pompon emocionin, George Lucas është truri që ndërtoi mitin. Ai krijoi Indiana Jones si kundërpeshë ndaj botës futuristike të “Star Wars”. Donte një hero tokësor, njerëzor, që djersit, vritet dhe përsëri ngrihet. Dhe ia doli. Me dashurinë për serialet e viteve ‘30, për aventurën pulp dhe shijen e klasikëve, Lucas krijoi një univers të pabesueshëm — por tmerrësisht të dëshirueshëm.
Frank Marshall, producenti, ruajti ekuilibrin mes ëndrrës dhe logjikës. Lawrence Kasdan, skenaristi, i dha filmit dialogje që përzihen mes filozofisë dhe humorit. Si kur Indiana, i nxirë dhe i lodhur, thotë:
“Nuk janë vitet, zemër. Është kilometrazhi.”
Indiana Jones nuk është thjesht personazh filmi — ai është njësi matjeje. Të gjithë kemi nga një Indiana në lagje, në familje, në universitet — një njeri me çantë të çuditshme dhe histori që të bëjnë të dyshosh për shëndetin e njerëzimit. Ky është ndikimi i tij i vërtetë: kur një figurë fiktive bëhet masë për guximin, aventurën dhe çmendurinë.
Në letërsi ai ka frymëzuar romane të tëra. Në filma, është referencë. Dhe nëse Çlirim Denaj thotë që s’e ka pasur frymëzim, gënjen.
Zakonisht filmat e Indiana Jones përfundojnë me një kuti misterioze që futet në një magazinë të pafund, një metaforë brilante për vetë historinë — për kujtimet që nuk vdesin, por mbeten diku, të fshehura në ndonjë cep të shpirtit. Me gjithë zhurmën, britmat, gërmimet, frikën nga gjarpërinjtë dhe shakatë, Indiana Jones ka zbuluar thesarin më të çmuar prej të gjithave: një vend të përhershëm në mendjet dhe zemrat tona.
Dhe po — tani është 83 vjeç. Por në filma, si në legjenda, mosha nuk ka rëndësi. Kapela është ende aty. Kamxhiku i varur. Muzika gati për të shpërthyer. Një klikim në Digitalb — dhe gjithçka nis nga e para.
Në një podcast, dikush e pyeti Christopher Nolan se cili film e bën ta lërë telekomandën.
Për mua, është ky. Indiana Jones.
